Հայ քաղկեդոնական եկեղեցիները` թուրք-վրացական «եղբայրության» սակարկագին

Թուրքիայում հայոց մշակութային ժառանգությունն իրական տերերից զրկելու հետևողական քաղաքականությունը եղել և մնում է այդ երկրի պետական, քաղաքական և հասարակական ուղեգիծը: Սակայն վերջին շրջանում այդ քաղաքականության մեջ նոր երևույթներ են ի հայտ եկել: Թուրքիան հայկական մշակութային կոթողների միջոցով իր անձնական հարաբերություններն է բարելավում հարևան երկրների, մասնավորապես` եղբայրական Վրաստանի հետ:

Հայ քաղկեդոնական եկեղեցիները հերթով նվիրաբերվում են վրացիներին. իհարկե փոխշահավետ պայմաններով:

Վրաստանի և Թուրքիայի միջև միջպետական համաձայնագիր կա մշակութային ժառանգության վերականգնման վերաբերյալ, որի շրջանակներում 2012 թ. թուրքական կառավարությունը 1 մլն լիրա է տրամադրել Տայքի հայ Բագրատունյաց շրջանի ժառանգություն համարվող Իշխան և Օշքի եկեղեցիները վերականգնելու համար: Այդ հայկական եկեղեցիները նույնպես համարվել են վրացական:

Այս տարվա հունվարի 21-ին պաշտոնական այցով Թուրքիայում գտնվող Վրաստանի նախագահ Գեորգի Մարգվելաշվիլու այցելությունները Իշխանի և Օշքի հայկական եկեղեցիներ արդեն իսկ պետական մակարդակով ընդգծեց դրանք վրացականացնելու իրողությունը:
Ավելին, Թուրքիայի խորհրդարանի ղեկավարը Մարգվելաշվիլու հետ հանդիպման ժամանակ բաց տեքստով հայտարարեց, որ Թուրքիան հիացած է հայոց ցեղասպանության հարցում վրացական դիրքորոշմամբ և հույս հայտնեց, որ այդ դիրքորոշումը կպահպանվի` չխաթարելով երկու երկրների հարաբերությունները: Թերևս երկու հայկական եկեղեցիները վրացիներին նվիրելը նաև այդ դիրքորոշման պատասխանն է, որը թուրքերը ցանկանում են ամեն գնով պահպանել:
Սակայն հայերի հաշվին նման թանկարժեք ընծաներ անելու գործընթացը պայմանավորված է նաև այլ հանգամանքներով:

Թուրքագետ Լևոն Հովսեփյանը Մարգվելաշվիլու հունվարյան այցը Թուրքիա և նրա այցելությունները այդ եկեղեցիներ համարում է նախորդ գործընթացների նոր, ավելի հրապարակային փուլ: «Սա հին պատմություն է: Թուրքական պետությունն այս ուղեգիծը միշտ պահել է, ինչը վառ դրսևորվեց վրացական նախկին իշխանությունների օրոք, թուրք-վրացական ջերմ հարաբերությունների ներքո, երբ Սահակաշվիլին բավական լայն բացել էր դռները Թուրքիայի առջև: Այդ ժամանակվանից սկսած` նման խնդիրներ աստիճանաբար ի հայտ էին գալիս, և թուրքական կողմը դա փորձում էր օգտագործել մի կողմից վրացիներին սիրաշահելու, մյուս կողմից` զրկելով հայերին այն արժեքներից ու ժառանգությունից, որոնք այսօր Թուրքիայում կան»:

Բացի այդ, թուրքական կողմը նաև Վրաստանում թուրքական մզկիթների վերաբացման, վերանորոգման և կառուցման հետ կապված հավակնություններ ունի, և ըստ որոշ տեղեկությունների` Թուրքիայի ու Վրաստանի կառավարությունների միջև գաղտնի համաձայնություն է եղել, ըստ որի` վրացականացման այս գործընթացին զուգահեռ` թուրքական կողմը պետք է վրացական տարածքում` Ախալցխայում, մզկիթ կառուցի:
«Ջավախքում թուրքական մզկիթի կառուցումը բավական մեծ կարևորություն ունի Թուրքիայի համար` հաշվի առնելով այն գործընթացը, որը մինչ օրս կարծես թե անորոշությամբ, բայց, այնուամենայնիվ, ընթանում է` թուրք մեսխեթցիների վերադարձը Սամցխե-Ջավախ»,- ասում է թուրքագետը:

ՀՀ ԳԱԱ արևելագիտության ինստիտուտի տնօրեն Ռուբեն Սաֆրաստյանը, որ միաժամանակ Հանրային խորհրդի անդամ է և ՀԽ կրոնի, սփյուռքի և միջազգային ինտեգրման հանձնաժողովի նախագահը, մեզ հետ զրույցում հայտնեց, որ այդ հարցը բարձրացվել է հանձնաժողովի անդամ Լյուդմիլա Սահակյանի կողմից և քննարկվել հանձնաժողովի կոլեգիայի նիստում: Որոշվել է խնդիրն առավել մանրամասն ու համակողմանիորեն ուսումնասիրել հանձնաժողովի մշակութային արժեքների պահպանման ենթահանձնաժողովում համապատասխան մասնագետների, եկեղեցու, արտգործնախարարության, սփյուռքի նախարարության ներկայացուցիչների մասնակցությամբ:
«Փաստորեն, մեր հոգևոր և մշակութային արժեքները թուրքերը ոչ միայն իրենք են յուրացնում, այլև որոշում են դրանց հետագա ճակատագիրը: Սա պետք է արժանանա և՛ մեր հասարակության, և՛ պատկան մարմինների հատուկ ուշադրությանը, և պետք է գործուն քայլեր ձեռնարկվեն, որպեսզի նախ նման երևույթները դատապարտվեն, ապա բացառվի դրանց կրկնությունը»,- ասում է Սաֆրաստյանը:

Նա ցավով է արձանագրում, որ նմանատիպ երևույթներ Թուրքիայի կողմից բազմիցս են եղել, և հայկական կողմը գրեթե միշտ ուշացել է կամ թերացել համարժեք արձագանքելու հարցում: «Օրինակ` անցյալ տարի Թուրքիայի ակտիվությունը ՄԱԿ-ի գրասենյակների մի մասը Ստամբուլ տեղափոխելու հարցում, և կրկին մենք արձանագրեցինք, որ մեր պատկան մարմինները հետևողական չեն և համապատասխան քայլեր չեն ձեռնարկում»:

Գործուն քայլերի անցնելու անհրաժեշտության մասին է խոսում նաև Լևոն Հովսեփյանը: Նա կարծում է, որ բացթողումը մեր կողմից է: «Օրինակ` անհերքելի է, որ այդ երկու եկեղեցիները հայ քաղկեդոնական եկեղեցիներ են, և մենք արդեն իսկ պետք է գիտական մակարդակով դա ամրագրած լինեինք որպես հայկական և ներկայացրած լինեինք միջազգային համապատասխան կառույցներին` ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ին և մյուսներին, որոնք էլ իրենց հերթին պարտավորություններ կդնեին Թուրքիայի վրա` դրանք վերանորոգելու և պահպանելու որպես համաշխարհային մշակույթի բաղկացուցիչ մաս: Նույնը նաև ողջ Արևմտյան Հայաստանում գտնվող հայկական պատմամշակութային ժառանգության առումով»:

Թուրքագետը կարծում է, որ այս հարցը պետք է մեր կողմից բարձրացվի և տարվի համակարգված եղանակով գիտական, հասարակական և պետական մակարդակներում: Նա նաև փաստում է, որ Հայաստանը Թուրքիայի վրա ներազդման որևէ լծակ չունի, և հայկական մշակութային ժառանգությունը պահպանելու միակ հնարավորությունն ու երաշխիքը մնում են միջազգային պարտավորությունները:

Այդ երկու եկեղեցիների հետ կապված` թուրքագետին ամենից շատ զարմացրել է ոչ թե պետական կառույցների կողմից չարձագանքելը, այլև մշակութային հասարակական կազմակերպությունների անտարբերությունը, որոնցից որևէ մեկն այդ հարցի վերաբերյալ չի հայտնել իր դիրքորոշումը և բողոքի ալիք չի բարձրացրել:

Հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանը բացում է բոլոր փակագծերը

Նրա խոսքով` սա չափազանց լուրջ խնդիր է և շատ հին նախապատմություն ունի, սակայն այսօր այն ուղղակի ահագնացել է: «Բանն այն է, որ հայ քաղկեդոնական մշակույթի ուղղությամբ հայկական կողմը ոչ միայն այսօր, այլ արդեն մեկուկես դար մատը մատին չի տվել: Մենք ընդհանրապես միշտ աչք ենք փակել և կարծես մեզնից վանել ենք հայ քաղկեդոնական մշակույթը: Եվ այս տևական ծուլությունը, անտարբերությունն ու գործի կարևորությունը չգիտակցելը հասցրել են մի տեղ, որ մենք հիմա էապես բոբիկ վիճակում ենք, ինչը լավագույնս օգտագործել և օգտագործում են մեր հարևանները»,- ասում է նա:

Ի դեպ, վրացիները ոչ միայն Գուգարքի և Տայքի շրջանում գտնվող հայ քաղկեդոնական հուշարձանների նկատմամբ են պահանջատիրություն ներկայացնում, այլև հենց Հայաստանի Հանրապետությում գտնվող եկեղեցիների` այդ հիմքի վրա նաև հողային պահանջներ ներկայացնելով:

Սամվել Կարապետյանը նշում է, որ վրացիները, ի տարբերություն մեզ, այդ ուղղությամբ, XIX դարից սկսած, լրջագույն աշխատանքներ են իրականացնում. «Հարյուրավոր գրքեր ու հոդվածներ են հրատարակում, Լոռվա կարոտն են քաշում: Օրինակ` հոդված են հրատարակել մեր Խուճապի վանքի մասին, որը նույնպես հայ քաղկեդոնական եկեղեցի է և գտնվում է Լոռվա մարզում, և գրել են, որ այդ վանքին սատանաներն են տիրապետում: Սատանաներ ասելով էլ մեզ նկատի ունեն»:

Հուշարձանագետը վրացիներին չի մեղադրում, մեղադրում է մեզ: Հիշում է, որ տարիներ առաջ իրեն զանգահարեցին Հուշարձանների պահպանության գործակալությունից: Պարզվեց` այդ ժամանակվա նախագահը` Ռոբերտ Քոչարյանը, զանգահարել էր ակադեմիայի նախագահին, որ Ֆադեյ Սարգսյանն էր, և հարցրել էր, թե որտեղ է գտնվում Խուճապի վանքը: Ակադեմիայի նախագահն էլ իր հերթին զանգել էր գործակալություն, որտեղ նույնպես հարցի պատասխանը չէին իմացել և զանգել էին Կարապետյանին: «Այսինքն` մենք նույնիսկ հայ քաղկեդոնական եկեղեցիների տեղը չգիտենք,- ասում է Կարապետյանը,- դրա համար էլ ես այսօր լուրջ չեմ համարում Արևմտյան Հայաստանի տարածքի հուշարձանների նկատմամբ վրաց պահանջատիրությանը ինչ-որ դիմադրություն ցույց տալը, երբ Հայաստանի Հանրապետության տարածքում գտնվող համանման կարգավիճակում գտնվող հուշարձանների նկատմամբ ինքներս այդքան անտարբեր ենք»:

Ի՞նչ է առաջարկում Սամվել Կարապետյանը
Եթե իսկապես այսօր սկսել ենք գիտակցել, որ խնդիրը կարևոր է, որ ոչ միայն մշակութաբանական ու հայագիտական է, այլև քաղաքական, ապա հուշարձանագետը հարցի լուծման մի ճանապարհ է տեսնում` օր առաջ, ժամ առաջ լծվել հայ քաղկեդոնականության պատմության ուսումնասիրման գործին:

Սամվել Կարապետյանն իր կողմից այդ ուղղությամբ աշխատանքներ վաղուց արդեն իրականացնում է, իսկ անցած տարի նաև մի ծավալուն նախագիծ է մշակել ու ներկայացրել մշակույթի նախարարին: Սակայն նախագիծը ո՛չ մեկ հոգու գործ է, ո՛չ էլ մեկ կառույցի: Այն ահռելի աշխատանք պահանջող գործընթաց է, որին պետք է պետական նշանակություն տրվի: «Պետք է ամբողջ ուժով կենտրոնանալ այդ նախագծի վրա: Մասնագիտական ռեսուրսների պահանջ չկա, մեր գրասենյակում կան մասնագետներ, որոնք կարող են դա իրականացնել, սակայն նախագիծը նաև մի քանի լուրջ գիտարշավներ է ենթադրում, չենք կարող գրասենյակային պայմաններում կույրի պես նստած դա անել, երբ հակառակ կողմը, XIX դարի վերջերից սկսած, տասնյակ գիտարշավներ է իրականացրել»,- ասում է Սամվել Կարապետյանը:

Պետք է թարգմանել և ուսումնասիրել նաև օտարալեզու, մասնավորապես` այդ ուղղությամբ վրացիների վիթխարի գրականությունը և այլն:

Ցավոք, այդ նախագծի ճակատագիրն էլ այսօր անորոշ է, չնայած մշակույթի նախարարն անձամբ է կարևորել դա և իր մեծ ոգևորությունը հայտնել հուշարձանագետին:
Եվ մինչ մենք ոգևորվում ու մնում ենք ոգևորության սահմաններում, մեր հարևանները գործնական քայլերով հետևողականորեն յուրացնում են հայ քաղկեդոնական հարուստ ժառանգությունը: