Եփրեմ Ա Ձորագեղցի կաթողիկոսի աթոռակալման ժամանակաշրջանը բախտորոշ էր հայության կյանքում: Ընթանում էր ռուս-պարսկական առաջին պատերազմը: Ռուսական կայսրությունը ցանկանում էր գրավել Հայաստանը և Կովկասում հաստատել իր տիրապետությունը…

Կան անհատներ, որոնք, լինելով առավելապես կուսակցական գործիչ, իրենց գործունեության մեջ այնպես են փայլում, որ համազգային նշանակության գործիչներ են դառնում: Նրանցից է ՀՅԴ գործիչ Նիկոլ Աղբալյանը:

Հայ եկեղեցու պատմության մեջ բազում են դեպքերը, երբ առանձին գործիչներ կամ խմբավորումներ ծառայել են օտար պետությունների շահերին՝ դառնալով օտարի ներկայացուցիչը հայ եկեղեցում և գործիք, որ ծառայում է միմիայն հանուն օտարների մեծապետական շահերի: Ոմանք եկեղեցին են ծառայեցրել իրենց անձնական կամ նեղ խմբակային շահերին: Իսկ եթե իրենց անձնական շահերը համընկել են օտար պետությունների շահերի հետ, դա իսկական աղետ է դարձել հայության համար:

XIX դարի սկզբին Էջմիածնի կաթողիկոսական աթոռը դարձյալ կռվախնձոր դարձավ: 1801 թ. ռուսական բանակը գրավեց Վրաստանը՝ կործանելով Վրաստանի անկախությունը: Ռուսական զորքը Վրաստան առաջնորդողների թվում էր նաև ռուսահայերի առաջնորդ Հովսեփ արքեպիսկոպոս Արղությանը, որ իրեն մինչ այդ փառավորել էր Ղրիմի հայափաթման գործում ռուսական կաբինետի կամակատարը դառնալով:

«Ես հպարտ եմ, որ առանց գիտնալու հերոս մը մեծցուցի, բայց կը ցավիմ, որ շատ զավակներ չեմ ունեցած՝ ուրիշ զինվորներ ալ տրամադրելու համար իմ ազգիս:Հեղինե Քրջլյան՝ Արա Քրջլյանի մայրը

1441 թվականին բախտորոշ իրադարձություն եղավ հայության կյանքում: Ամենայն հայոց կաթողիկոսությունը Կիլիկիայի Սիս մայրաքաղաքից տեղափոխվեց Արևելյան Հայաստան, և Մայր Աթոռը հաստատվեց Վաղարշապատ քաղաքում՝ Էջմիածնում, որտեղ սկզբնավորվել էր դեռևս 301 թվականին: Գրիգոր Թ Մուսաբեկյանց կաթողիկոսը հրաժարվեց Արևելյան Հայաստան տեղափոխվելուց և մնաց Կիլիկիայում՝ հիմք դնելով, փաստորեն, Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսությանը:

XIV դարավերջը և XV դարի առաջին քառորդը հայության համար օրհասական տարիներ էին: 1375 թ. կործանվեց Կիլիկիայի հայկական թագավորությունը: Ապա հետևեցին Լենկ-Թեմուրի արշավանքները, որոնք ոչ միայն մարդկային ու նյութական հսկայական կորուստներ պատճառեցին հայությանը, այլև իսպառ խորտակեցին բուն Հայաստանում պահպանված մի քանի կիսանկախ իշխանություններ:

Սկիզբը.Ղարաբաղում ճըռխանությունը, ճըռմելիքությունը սկսվեց Չառչի-Փանահից, որից հետո այդ հողում ծագեցին ներքին խռովություններ, երկպառակություններ, սարսափելի արյունահեղություններ ու անվերջանալի պատերազմներ:

Հայոց ցեղասպանությունը ոչ միայն հայության մեծագույն կորուստն է, այլև մեծագույն խարանը: Ովքե՞ր էին այդ ոճրի հեղինակները: Ովքե՞ր էին երիտթուրքերը…

Լեռնային Կիլիկիայի Կանչ ամրոցի և դղյակի տերը՝ Օշին Հեթումյան իշխանը, Գրիգոր Է Անավարզեցի կաթողիկոսի մասին բանաստեղծական տողեր է գրել՝ փառաբանելով նրան.