Զենքով հայուհիները Ստամբուլում
Ստորև ներկայացնում ենք հարցազրույցը:
Ապրիլին բացվել է Ձեր ցուցահանդեսը, որի անունն է«Ընդ հուր և ընդ սուր»: Ի՞նչ էայն նշանակում, ինչպե՞ս սկսեցիք աշխատանքը:
Կրակի և սրի միջև անունը կրող աշխատանքն սկսվեց հետևյալ կերպ. 1915-ի մասին տարբեր գրքեր, ուսումնասիրություններ, վկայություններ կարդալիս հասկացա, որ տարբեր վայրերում մարդիկ դիմադրություն են կազմակերպել: Դիմադրողները ֆիդայիներ էին, տղա ֆիդայիներ: Շարունակեցի ուսումնասիրություններս և բացահայտեցի, որ մի շարք վայրերում կանայք էլ են զենք վերցրել և դիմադրություն ցույց տվել: Այդպես սկսվեց այս աշխատանքը:
Կանանց թեման ընտրելով՝ փորձել եք ցույց տալ, որ նրանք նույնպես կարող ենդիմադրություն ցույց տալ, այդպե՞ս է:
Բնականաբար՝ դիմադրությունը տղամարդիկ են կազմակերպում, գիտենք մի քանի հերոսական անուն, հերոսականությունն էլ տղամարդկանց հետ է ասոցացվում: Կանայք այս ամենի չերևացող կողմն են, և իմ նպատակը կանանց դիմադրությունը ցույց տալն էր: Ես սկսեցի վեր հանել կանանց դիմադրական պայքարի դրվագները: Այն, որ կանայք զենք են վերցնում ու դիմադրություն ցույց տալիս, այդքան էլ սովորական ու ընդունված բան չէ այս տարածաշրջանի համար: Բացի այն, որ կանանց դիմադրությունը ինձ գրավում է, նաև ցույց է տալիս, թե ինչ անելանելի դրության մեջ են եղել նրանք, որ ըմբոստացել են:
1915թ. Ցեղասպանությունը հայերի համար պարտություն է, կորուստ, սակայն Դուք դիմադրությունն եք շեշտադրում:
Այո, այդպես է: Ցեղասպանության մասին սովորաբար խոսում են հենց կորցրածի, տուժածի, պարտվածի տեսնակյունից: Այդ մարդիկ էլ են տուժած ու կորցրած, սակայն զենքով փորձել են պաշտպանել իրենց, փրկել իրենց կյանքը:
Նկարները կամ պատմությունները իրակա՞ն կերպարների վրա են հիմնված:
Որոշները իրական կերպարներ են, սակայն փոքր-ինչ ձևափոխել եմ, ամբողջովին նույնությամբ չեմ պատկերել: Կարծես պոկել եմ իրենց նախնական բնակավայրից․ այդ մարդկանց հարյուր տարի առաջ պոկել, հանել էին իրենց բնակավայրերից, նորից նույն վայրում ու նույն միջավայրում չուզեցի պատկերել նրանց:
Արևմտյան Հայաստանի ո՞ր բնակավայրերից են եղել դիմադրող, կռվող կանայք:
Որքանով տեղյակ եմ՝ դիմադրող կանայք ենք եղել Ուրֆայում, Այնթափում և այլ վայրերում, 1890-ականներին՝ Զեյթունում: Ուրֆայում Խանում Քեթենջյանը, Մարիամ Չիլինգիրյանը, ավելի վաղ շրջանում հայտնի է Ագուլին Թաթուլյանը: Շատ բան հայտնի չէ այդ կանանց մասին: Նրանց մի մասին ձերբակալում են, ոմանց 1918-ին ազատ արձակում, մի մասը սպանվում է: Շատ տեղեկություններ չկան այս կանանց մասին, միգուցե ես շատ բան չեմ կարողացել իմանալ: Մարդկանց մի մասը նրանց նայում է որպես ազգային հերոսների, ես այդ դիտանկյունից չեմ նայում, փոքր-ինչ ուզում եմ հեռանալ հերոսականությունից ու վերացնել այդ ամենը, ինձ ավելի շատ գրավում է էսթետիկան, գեղագիտությունը:
Զապել Եսայանի գործերից ազդվել եք…
Այո, վերցված է Զապել Եսայանի «Ավերակներուն մէջ» գրքում Ադանայի կոտորածի մասին պատմող նկարագրությունից:
Կարդացել եք Զապել Եսայանի գրքերը, որքանո՞վ է ազդել ֆեմինիստ գրողը ձերգաղափարների վրա:
Իհարկե, Զապել Եսայանը մեծ ազդեցություն է թողել ինձ վրա․ այն, ինչ նա տեսել է և անցել այդ ամենի միջով, այդ անելանելի դրությունը… Նրա գրքում երբեմն-երբեմն հանդիպում են նաև դիմադրության պայքարի դրվագներ: Սակայն ինձ վրա շատ ավելի մեծ ազդեցություն է գործել ավելի ուշ շրջանում Զապել Եսայանի՝ Ադանայի կոտորածների վերաբերյալ գրած զեկույցը:Այն հստակ ցույց է տալիս, որ Զապել Եսայանը հավատում է, որ այդ մարդիկ անկապ տեղը չեն մահացել, նա հավատացած էր, որ նրանք մահացել են Օսմանյան հայրենիքի համար, որ դա նպաստելու է խաղաղության հաստատմանը: Նա գրել է՝ այս հավատամքն իր մեջ ունենալով: Սակայն շատ կարճ ժամանակ՝ հինգ տարի անց, պարզվեց, որ սխալվել է, այդպես չէ, ինչպես մտածում էր. 1915-ին ավելի մեծ աղետ էր սպասվում հայերին:
Արե՛թ, խոսում եք անելանելի դրության մասին, այնպես է եղել, որ կանայքհարկադրված զենք են վերցրել և կռիվ մղել: Ինչպե՞ս են Թուրքիայում մարդիկվերաբերվում այս ցուցահանդեսին, գուցե չգիտեն այդ մասին․․․ Ի՞նչարձագանքներ եք ստացել:
Երբ արվեստանոցում աշխատում էի այս գործերի վրա՝ անկախ իմ կամքից կարծես զուգահեռ անցկացրի ու կապ տեսա Սիրիայում տեղի ունեցող իրադարձությունների հետ, ինչպես նաև՝ եզդի կանանց դիմադրության հետ: Ռոժավայում՝ Սիրիայի քրդական բնակավայրերում, կանայք զենք էին վերցրել և կռվում էին, այս կանանց գլխին էլ կախված էր այն նույն վտանգը, ինչ նախկինում:
Ռոժավայի դիմադրությունը ներշնչանքի աղբյուր եղե՞լ է Ձեզ համար:
Ոչ, երբ սկսեցի աշխատանքը, Ռոժավայում դեռ պայքարը չէր սկսվել, սակայն երբ արդեն արվեստանոցում աշխատում էի, ստեղծում կտավները, սկսվեց այս պայքարը: Կարող է՝ ներշնչվել եմ այդ պայքարից, չեմ կարող ասել, սակայն, նախապես որևէ ազդեցություն չի ունեցել, քանի որ Ռոժավայի դիմադրությունը դեռ չէր սկսել: Սիրիայում տեղի ունեցող իրադարձությունները ցույց են տալիս, որ նույնիսկ հարյուր տարի անց տարածաշրջանում այդքան էլ չի փոխվել պատկերը:
Ինչպիսի՞ն էին արձագանքները: Ցուցադրությունը կապ ո՞ւնի Հայոց ցեղասպանության հարյուրամա տարելիցի հետ:
Մինչև այժմ արձագանքները դրական են, շատ դրական, որևէ խնդիր չի առաջացել, բավական հաջող է ընթանում ցուցադրությունը: Ճիշտն ասած՝ ոչ: Ես չեմ ուզում այն շատ կապել այս հարցի հետ, պարզապես համընկել է, այս օրերին էր ազատ պատկերասրահը: Ինչպես նշեցի՝ չեմ շեշտադրում ցույց տալ զարկվածի ու զրկվածի դիտանկյունը, ընդհակառակը: Այլ են իմ խնդիրները:
Խոսակցության սկզբում ասացիք, որ ցանկանում եք ջնջել հերոսականության պատմությունը, այսինքն՝ նպատակ եք ունեցել պարզապես ցույց տալ, որ հայ և առհասարակ բոլոր կանայք, հարկ եղած դեպքում, կարող ենք զենք վերցնել ուպաշտպանե՞լ իրենց իրավունքները: Կանայք կարո՞ղ են պաշտպանել իրենք իրենց: Ո՞րն է ցուցադրության հիմնական նպատակը, ի՞նչ եք ցանկացել ցույց տալ:
Ճիշտն ասած՝ հարցին չեմ մոտեցել ֆեմինիստական դիտանկյունից: Ինձ իրավունք չեմ վերապահում խոսել կանանց անունից: Կանայք նպատակ ունեին պաշտպանել իրենք իրենց, իրենց երեխաներին, ընտանիքն ու իրենց հայրենի հողը: Ահա այս էր պատճառը, որ կանանց ձեռքին զենք է հայտնվում: Դա, փաստորեն, վերջին բանն է, որ նրանց մնում է: Նրանք կա՛մ կփրկվեն, կա՛մ կմեռնեն, այլ ելք չունեն: Զենքը կիրառում եմ որպես սիմվոլ, խորհրդանիշ, երբեմն այն թաքցնելով և չմղելով առաջին պլան: Այս տարածաշրջանում կյանքը պահպանելը դժվար է, անցյալում էլ է այդպես եղել, ներկայում էլ, Սիրիայի օրինակը ձեզ վառ ապացույց:
Նկարներում քիչ է կարմիր գույնը, սակայն կտավներից մեկում պատկերված էկարմիր օրորոց, ի՞նչ է այն խորհրդանշում:
Այն օգտագործել եմ ընդհանուր պատկերի համար: Շրջակայքում չկա ո՛չ մայրը, ո՛չ երեխան, միայն երկնակամարն է և լքված օրորոցը:
