Վասակ Մամիկոնյան սպարապետը
Վաղ միջնադարյան Հայաստանում Մամիկոնյան տոհմի ուսերին էր դրված հայրենյաց փրկության գործը: Մամիկոնյանները հայոց զորքի սպարապետներն էին. դա նրանց տոհմական իրավունքն ու պարտականությունն էր:
Մամիկոնյան տոհմից շատ անվանի հերոսներ են փայլել հայոց ռազմարվեստի պատմության մեջ: Նրանց մեջ, անշուշտ, իր արժանի տեղն ունի Արշակ Բ արքայի (350-368) հավատարիմ զինակիցը` Վասակ Մամիկոնյան սպարապետը, որի կյանքի վերջին օրերի մասին այդպիսի վկայություն է ավանդել Փավստոս Բուզանդը:
Վասակ սպարապետի ծննդյան թվականն անհայտ է: Նա, ստանձնելով հայոց զորքերի սպարապետությունը, մեծացրեց հայոց բանակը, մասնավորապես` հատուկ ուշադրություն դարձնելով հայոց ծանր զրահավոր այրուձիուն, որ տարածաշրջանում ամենամարտունակն էր ու հայոց ոսոխների սարսափը:
Առհասարակ Վասակ սպարապետը նվիրվածության և տիրասիրության մարմնավորում էր: Հանուն հայրենյաց նա անգամ սպանեց հարազատ եղբորը` Վարդան Մամիկոնյանին: Մամիկոնյան տան նահապետը` Վարդանը, հայոց արքունիքից գաղտնի հարաբերություններ էր սկսել պարսից արքայի հետ` դավաճանելով հայոց պետականությանը:
Իմանալով այդ մասին` Վասակ սպարապետը փութով հասնում է Տայք` Էրախանի ամրոցը, ուր հաստատվել էր եղբայրը: Վարդանը վրան էր զարկել բերդի ստորոտին գտնվող ձորում: Վասակի հրամանով իր թիկնազորը հենց վրանի մոտ սրախողխող է անում դավաճան եղբորը:
Լինելով հայրենանվեր զորական` նա նաև բարեգութ էր հարկ եղած դեպքում, երբ խոսքը վերաբերում էր անմեղներին:
Արշակավանի դեպքերից հետո, հայոց Արշակ թագավորը ծուղակ է պատրաստում դավաճան հայ իշխանների համար, Արմավիրում բոլորին ձերբակալում է և կոտորել տալիս: Բնականաբար, դա արվում է Վասակ սպարապետի ձեռքով, որ անխնա ու դաժան էր ամեն մի դավաճանի հանդեպ: Բայց երբ հայոց արքայի հրամանով սրակոտոր է արվում Կամսարականների ողջ տոհմը` տիրադավության համար, հենց Վասակ Մամիկոնյանն է, որ փախցնում և փրկում է Կամսարականների վերջին շառավիղին` պատանի Սպանդարատին:
Վասակը բազմիցս էր մարտադաշտում ապացուցել իր քաջությունն ու անվեհերությունը: Իսկապես, նրա սրի փայլից դողում էր թե՛ նենգ Հռոմը, թե՛ Պարսկաստանը:
Պարսկա-հռոմեական պատերազմներից մեկի ժամանակ հայոց Արշակ թագավորը, որպես հավատարիմ դաշնակից, օգնության է փութում Շապուհին` մարտի բռնվելու հռոմեական բանակի դեմ: Ճակատամարտը պիտի կայանար Հյուսիսային Միջագետքում` Մծբինի դաշտում: Տեղ հասնելով` հայոց բանակը հռոմեացիներին կազմ ու պատրաստ է տեսնում, իսկ Շապուհի բանակն ուշանում է:
Հայոց բանակը, որ որպես դաշնակից զորք, ըստ էության, սոսկ երկրորդ էշելոնի դեր պիտի կատարեր, չի սպասում Շապուհի հիմնական ուժերի ժամանմանն ու նախահարձակ է լինում: Վասակի ռազմավարական տաղանդը փայլում է: Մեկ օր անց մարտադաշտ ժամանած Շապուհը զարմանքով տեսնում է, որ ողջ դաշտը ծածկված է թշնամու զինվորների դիակներով:
Չկարողանալով թաքցնել իր հիացմունքը` Շապուհ արքան իր հսկայական զորքի դեմ ելույթ է ունենում և ասում. «Համոզված եմ, որ եթե միայն մենք լինեինք արյաց զորքով հույների դեմ կռվողները, հազիվ թե կարողանայինք այսպիսի հաջողության հասնել։ Մենք մեր հույսը դրել էինք հայոց և պարսից միացյալ ուժերի վրա։ Իսկ հայոց թագավորը, ահավասիկ, միայն իր զորքով մեր փոխարեն կռվի դուրս եկավ և այնպիսի քաջության գործեց, որ ուրիշ մեկը անկարող էր։ Արդ, ի՞նչ բարիքներով կարող ենք նրա այս մեծագործությունը հատուցել»։
364 թ. սկսվում են հայ-պարսկական պատերազմները: Պարսից արքան մեծաքանակ զորքերով ներխուժում է Հայաստան: Սակայն հայոց բանակը Վասակ Մամիկոնյանի գլխավորությամբ ոչ միայն ջախջախում է պարսկական զորքերը և դուրս շպրտում երկրից, այլև ինքն է ներխուժում Պարսկաստան ու ավարառության ենթարկում երկիրը:
Վանանդի ճակատամարտում Վասակ Մամիկոնյանն այնպիսի ծուղակ է սարքում պարսից զորավար Հազարվուխտի բանակի համար, որ ճակատամարտից հետո պարսկական բանակից ողջ չի մնում գեթ մեկ զինվոր, որ այս կոտորածի լուրը հասցնի Շապուհին:
364 թ. սկսված այս դաժան պատերազմում շատ արյունահեղ ճակատամարտեր եղան: Մենք նրանց բոլորին չենք անդրադառնա մեկ առ մեկ, այլ կանգ կառնենք մի քանիսի վրա միայն:
364 թ. Վասակ Մամիկոնյանն իր եղբայր Բագոսի հետ 60.000-անոց հայոց բանակով մի քանի ճակատամարտերում պարտության մատնեց պարսից արքա Շապուհ Բ Երկարակյացի մեծաքանակ զորքերին: Ցավոք, ճակատամարտերից մեկի ժամանակ սուրը ձեռքին հերոսաբար ընկավ նաև Բարգոսը:
Պարսից բանակը, գրավելով Դարանաղյաց Անի քաղաքը, կողոպտում է արքունի գանձարանն ու պղծելով հայոց արքաների շիրիմները` նրանց ոսկորները հավաքում է և իր հետ վերցնում` Պարսկաստան տանելու: Դրանով պարսիկները կամենում էին հայերին զրկել իրենց ոգեղեն ուժից ու անպատվել հայոց արքայատունը: Եվ ահա, Վասակ Մամիկոնյան սպարապետն իր 60000-ոց զինավառ բանակով Այրարատում գիշերային անակնկալ հարձակում է գործում պարսկական մեծաքանակ զորքի վրա, սրակոտոր անում շատերին ու ազատում հայոց արքաների ոսկորները:
Նույն թվականին Վասակ սպարապետի հրահանգով Արագածոտնի Աղցք գյուղում դամբարան է կառուցվում, որտեղ ամփոփվում են արքայական ոսկորները:
Պատմիչները վկայում են, որ արքաների ոսկորները մայրաքաղաք չտարան, քանզի քրիստոնյա թագավորների հետ մեկտեղ այնտեղ կային նաև հեթանոս արքաների ոսկորներ: Իրականում այնտեղ չկար և ոչ մի քրիստոնյա թագավորի ոսկոր:
Բանն այն է, որ Արշակի օրոք կույր, բայց ողջ էր նրա հայրը` հայոց Տիրան Արշակունի թագավորը (338-350), իսկ նրա հայրը` Խոսրով Գ Կոտակը (330-338), թաղված էր իր կառուցած Դվին մայրաքաղաքում: Տրդատ Գ-ն (287-331) նույնպես թաղված չէր Անի բերդաքաղաքում:
Այնուհետև, Վասակ սպարապետը հակահարձակ է լինում պարսից վրա ու հայոց այրուձիու ընտրանիով ավերում ու ասպատակ է սփռում պարսից երկրում:
Շապուհը, չկարողանալով ընկճել հայոց ոգին ու այլևս անհնարին համարելով հաղթել այս պատերազմում, դիմում է նենգության: Նա վարազակիր իր մատանիով աղի վրա կնքում ու երդման գիր է տալիս Արշակ հայոց արքային` նրան ու Վասակ սպարապետին հրավիրելով Տիզբոն` հաշտության բանակցությունների:
Տիզբոնում Շապուհը Արշակի և Վասակի համար փառահեղ ընդունելություն էր կազմակերպել: Նա անգամ հայոց Արշակ թագավորին մեծ կալվածքներ է ընծայում Ատրպատականում` ցանկանալով նաև իր դստերը կնության տալ Արշակին: Սակայն դա չէր խանգառում պարսից արքային` երբեմն ստուգել հայոց արքայի ու սպարապետի քաջությունն ու ոգին` նրանց համար ծուղակ լարելով: Մի անգամ հայոց երևելիները այցելում են պարսից արքայի ախոռ` տեսնելու նրա ձիանոցը: Շապուհի ախոռապետը, բնականաբար նախապես ունենալով իր արքայի հրահանգը, արհամարհաբար է վերաբերվում հայոց արքային ու նրան մի խուրձ առաջարկելով` ասում. «Նստիր, հայոց այծերի թագավոր»: Վասակի պատասխանը չի ուշանում. նա անմիջապես սրատում է հանդուգն սրիկային:
Շապուհին այլ բան չէր մնում անել, քան գովել Վասակի քաջությունն ու տիրասիրությունը:
Շուտով Շապուհը բացահայտում է իր իրական նպատակները: Տեսնելով, որ հայոց Արշակ թագավորը հնազանդորեն չի լծվի պարսից ռազմական սայլին, նրան բանտարկում է Խուժիստանի Անհուշ բերդում:
Ապա Տիզբոնի արքունական հրապարակում դատ է բացում Վասակ սպարապետի դեմ: Ներկա էին պարսիկ ազնվականները, հասարակ ժողովուրդը: Դատի նկարագրությունը տվեցինք վերևում` մեջբերելով Փավստոս Բուզանդին:
Շապուհի հրամանով Վասակ սպարապետին մորթում են, մարմինը մորթազերծ անում և դնում Արշակ արքայի բանտային խցում` ի տես և ի ցավ նրա:
Մի քանի տարի անց Վասակ Մամիկոնյանի քաջ որդին` Մուշեղ Մամիկոնյանը, Շապուհից արժանավայել կառնի իր հոր վրեժը: