Այսքան սխալներ անելն աններելի ու անտանելի է. Լարիսա Ալավերդյան
- Տիկին Ալավերդյան, այս տարի նշում ենք Հայաստանի երրորդ Հանրապետության անկախության 25-ամյակը: Հետաքրքիր է Ձեր կարծիքը լսել` այս 25 տարվա ընթացքում մեր պետությունն ի՞նչ ձեռքբերումներ ու բացթողումներ է ունեցել:
- Անկախությունն ինքնին ձեռքբերում է:
Եթե խոսում ենք, թե այս տարիների ընթացքում ինչ ենք կարողացել ձեռք բերել՝ ես կարծում եմ, որ մտքի ազատ արտահայտման, ազատորեն տեղեկատվություն գտնելու և օգտագործելու հնարավորությունը: Անգամ եթե դա կապված է գիտատեխնիկական զարգացումների հետ, մեկ է, պետք է համարենք ձեռքբերում: Այն, որ իշխանությունները միշտ չէ, որ կարողանում են դիմանալ ազատ խոսքին, դեռ չի նշանակում, որ այդ ոլորտում չունենք նվաճում: Ավելին, ես դա թիվ մեկ նվաճումն եմ համարում: Այսօր շատ բան կախված է նրանից, թե ինչքան հետևողական է քաղաքացիական հասարակությունը: Հիմա այլևս չենք կարող ասել, որ ամեն ինչ միայն իշխանությունից է կախված: Դա ես շատ մեծ նվաճում եմ համարում: Ցավոք սրտի, հասարակությունը դեռևս չի կարողանում լիարժեք օգտագործել այդ ռեսուրսը:
Երկրորդն այն փորձերն են, որոնք արվում են այս կամ այն ոլորտում, լինի տնտեսության, թե կրթության մեջ: Արդյունքների մասին չեմ խոսում, այլ՝ փորձի: Այսինքն՝ կարծրացած համակարգը, որն ընդհանուր առմամբ փնտրտուքի ու փորձերի հնարավորություն չէր տալիս, ևս կարողացել ենք հաղթահարել և հայտնվել ենք մի նոր որակի հասարակության մեջ:
Եվս մեկ նվաճում՝ արտաքին աշխարհի հետ կապերը: Դու քո ձայնը կարող ես հնչեցնել այն ատյաններում, որտեղ աշխարհի ուժեղներն էլ կան, քեզանից թույլերն էլ: Տվյալ դեպքում ավելի շատ հնարավորություն և պարտավորություն ունեն իշխանությունները, բայց հասարակությունը դրանից շատ լայնորեն օգտվել է և օգտվում է: Այսինքն՝ արտաքին աշխարհի հետ ուղղակի շփումը մեծ ձեռքբերում է:
Կարևոր է նաև հայերենի մեծարումը որպես միակ պետական լեզու. ափսոս, որ ըստ արդյունքների՝ չենք կարող ասել, թե այս 25 տարվա ընթացքում ստացել ենք զարգացած հայերեն և հայերեն խոսող զարգացած հասարակություն:
Ձեռքբերումներ ունենք նաև մարդու իրավունքների առումով. մարդու քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների առումով, անշուշտ, բոլորովին այլ տարածքում ենք, այլ շրջանակներում ենք, բավական մեծ հաջողություն եմ դա համարում:
Բացթողումների մասին: Հիշեցնեմ, որ ի սկզբանե 1988-ին զարթոնքը անկախության գաղափարի շուրջ չէ, որ տեղի ունեցավ, այլ՝ Արցախի և Հայաստանի միացման գաղափարի: Ավելին, 88-ի առաջին ամիսներին անգամ մերժելի էր այդ գաղափարը հասարակության լայն զանգվածների և շատ քաղաքական գործիչների համար: Բայց Կենտրոնի` Գորբաչովի ապաշնորհ քաղաքականությունը բնականոն ձևով բոլորիս հանգեցրեց անկախության գաղափարին:
Կարծում եմ, որ 94-ից հետո խաղաղ տարիներից չենք օգտվել պատշաճ ձևով, և այստեղ շատ եմ տեսնում իշխանությունների, նրանց քաղաքականության մեղքը: Քաղաքական սխալ եմ համարում տնտեսական քաղաքականությունը, որը որդեգրվել է այդ ժամանակ: Նույն քաղաքականությունը, որը որդեգրված է եղել Ռուսաստանում, այսպես ասած՝ շոկային թերապիան, որդեգրվել է և Հայաստանի կողմից:
Եթե Ռուսաստանը, խոշոր ու հարուստ պետություն լինելով, այդքան տուժեց, ապա դեռ այն տարիներին եմ ասել՝ վախենամ, որ այն, ինչ հիմա ոչնչացնում ենք Հայաստանում, չկարողանանք վերականգնել առաջիկա 50 տարվա ընթացքում: Հիմա 25 տարի արդեն անցել է, և ցավոք դա իրականություն է:
Ոչ թե անկախացման, այլ սխալ քաղաքականության պատճառով ունեցել ենք այնպիսի հետևանքներ, որոնք բնորոշ են մեծ պատերազմներից հետո առաջացածներին: Եվ ոչ միայն որևէ մեկը պատասխանատվություն չի կրել, այլև հակառակը՝ մինչ այսօր արդարացվում է այդ քաղաքականությունը: Մեզ մոտ ամենահամեստ չափանիշներով բնակչության մեկ երրորդից ավելին աղքատ է: Եթե աղքատության շեմը նորմալ սահմանենք, ասենք՝ աղքատ է նա, ով նվազագույն սպառողական զամբյուղի համար գումար չունի, ապա կստացվի, որ բնակչության երկու երրորդից ավելին է աղքատ: Դա ոչ թե անկախության հետևանք է, այլ՝ անկախությունը սեփականացրած և ապաշնորհ ձևով օգտագործած քաղաքական էլիտաների, որոնք հաջորդում են իրար, բայց փոփոխություն իրականում չի լինում:
Ամենացավալին այն է, որ այնպիսի կարևորագույն իրավունքներ, ինչպիսիք են սոցիալական և տնտեսական իրավունքները, ոտնահարված են, աղքատությունը դրա օրինակներից մեկն է: Հետաքրքիր է, որ աղքատ են շատ աշխատողներ, ինչը նշանակում է, որ աշխատանքային, տնտեսական իրավունքները ոտնահարվում են:
Կարծես թե մեզ համար անգամ Ադրբեջանի կողմից ապրիլյան հանցագործություններն առիթ չծառայեցին վերանայելու քաղաքականությունը: Ափսոսում եմ, որ այս 25 տարիներին իշխանությունները շատ ավելի իներցիոն էին, շատ ավելի աշխատում էին խմբակային շահի, քան հանրության կամ պետության շահի համար:
- Անկախությունը կերտելիս ինչպիսի՞ն էր Հայաստանի տեսլականը, ինչպիսի՞ Հայաստանի համար էիք պայքարում:
- Դիպաք մեր ամենացավոտ տեղին: Ինձ էլ եմ համարում շարքային մեկն այն բազմահազարանոց բանակի, որոնք կանգնել էին Արցախի և անկախության հարցը լուծելու, կոռուպցիան ու պրոտեկցիան վերացնելու համար:
Ես համոզված էի, որ 5-10 տարին բավական է, որ մեր ունեցած ներուժով մեր պատկերացրած Հայաստանը կառուցենք:
Այսօր էլ նույն կարծիքին եմ, որ այսքանից հետո ունենք շատ ավելի մեծ ներուժ, քան օգտագործվում է հանուն ժողովրդի և պետության: Ես իդեալիստ չեմ, ես հասկանում էի, որ կան ախտեր, որոնք հատուկ են մարդկային հասարակություններին` անկախ նրանից, թե ինչ համակարգում են ապրում, բայց երբևէ մտքովս չէր անցնի, որ առաջին իսկ կառավարության անդամներից մի քանիսը կսկսեն ուղղակի հարստանալ պետության ու ժողովրդի հաշվին:
Ես այստեղ նաև ինձ եմ մեղավոր համարում, որ չկարողացանք բավականաչափ ազդեցություն ունենալ իշխանությունների վրա, որոնց մենք էինք բերել:
Եթե ասեն, որ 90-91-ին եղել են նույնչափ ընտրական խարդախություններ, որոնք տեսանք 95 թվականին, մի հավատացեք: Ժողովուրդը ոգևորված էր: Այն ժամանակ էլ և հիմա էլ համոզված եմ` փոխանակ ժողովրդի մեջքը կոտրելու, իսկ դա տեղի ունեցավ, մենք կարող էինք այդ ոգևորության ալիքի վրա հրաշքներ գործել:
Այս ամենն ասելով՝ էլի չեմ կարող ասել, որ հոռետեսական մտքեր ունեմ ապագայի մասին, բայց փաստ է, որ մեր այն ժամանակվա պատկերացրածը և այն, ինչի մեջ ենք հայտնվել արդեն 95 թվականից, տարբեր են:
95-ի ընտրությունների այն կեղտոտ, սև տեխնոլոգիաներին, որոնք բերեցին ժողովրդի, այդ թվում և իմ կողմից ընտրված իշխանությունները, կարծում եմ՝ չդիմացանք: Հասարակությունն ինչ-որ առումով հայտնվեց մի մեծ պատնեշի առջև, որը մինչև հիմա չենք կարողանում հաղթահարել:
Համարում եմ, որ մինչև այսօր Աստծո օգնությամբ է, որ մնում ենք: Կարծում եմ, որ այսքան սխալներ անելն աններելի ու անտանելի է: Ինձ համար անձնապես մեծ խնդիր չէ, թե ով է իշխանության ղեկին: Ինձ համար կարևոր է այն քաղաքականությունը, որը որդեգրված է, որը իրականացվում է:
- Անկախության տարիների բացթողումները մեկնաբանելիս երբեմն ասվում է, որ 1991-ին հայությունը պարզապես պատրաստ չէր անկախությանը: Ըստ Ձեզ` մենք որքանո՞վ էինք պատրաստ անկախությանը:
- Ասացի, որ քաղաքացիական հասարակությունն այնչափ մեծ ուժ չուներ, որպեսզի մի կենտրոնից անկախացած իշխանությանը վերահսկողության տակ դներ: Բայց պատմության մեջ կան օրինակներ, երբ հենց քաղաքական էլիտան է իր վրա վերցնում փոփոխությունների լոկոմոտիվի դերը: Մենք հույսեր էինք կապել իշխանությունների հետ, բայց դա տեղի չունեցավ: Ասել, որ պատրաստ չէինք, ճիշտ չեմ համարում: Ես ավելի շատ տեսնում եմ քաղաքական էլիտայի պատասխանատվությունն այն պայմաններում, երբ քաղաքացիական հասարակությունը չուներ զարգացած երկրներին բնորոշ ունակություններն ու մեթոդները:
Մերժում եմ այն մոտեցումը, որ խնդիրը զուտ եղել են երկրաշարժը, պատերազմը և շրջափակումը: Համարում եմ, որ դրանք նոր մարտահրավերներ էին, բայց եթե մենք ունենայինք քաղաքական էլիտայի նպատակների և շահերի միասնությունը պետության և ժողովրդի շահերի հետ՝ այլ կերպ կլիներ: Այսինքն՝ պատրաստ չէր այն քաղաքական էլիտան, որին մենք վստահել էինք:
- Մի շարք կարևոր խնդիրներ արծարծեցիք: Իսկ ո՞րն եք համարում պետականաշինության ընթացքում թույլ տրված ամենամեծ սխալը:
- Մոնոպոլիզացիան: Կապիտալի, հաճախ հանցագործ կապիտալի և իշխանության սերտաճումը: Այս հարցում չկարողացանք իրապես որևէ մեխանիզմ գտնել, որով կանգնեցնեինք այդ վայրագ վերաբերմունքը սեփական ժողովրդի հանդեպ:
- Իսկ ներկայումս մեր երկրի առջև ծառացած ամենամեծ մարտահրավերը ո՞րն եք համարում:
- Ամենամեծ մարտահրավերն այն է, թե արդյոք կկարողանանք օգտվել աշխարհում բուռն ընթացող զարգացումների հնարավորություններից, որոնք մեզ տրվում են: Կարծում եմ, որ մենք չենք աշխատում աշխարհի հետ, մեզ լեփ-լեցուն հնարավորություններ են տրվում, որոնցից չենք օգտվում: Նոր սերունդը պետք է հասկանա, որ եթե ուզում ես երկիր ունենալ, պիտի պայքարես բոլոր ճակատներում: Չկա այդպիսի ճակատ, որտեղ ուզածդ քեզ կտրվի հենց այնպես: Լավ բանը պետք է վաստակես ամենօրյա աշխատանքով: Քրտինք ունես՝ քո երկրում թափիր: Ունես երկիր, ունես աշխարհ, կան բազմաթիվ հնարավորություններ, որոնք պետք է օգտագործես ոչ միայն քո անձնական զարգացման, այլև երկրի զարգացման համար, որովհետև, եթե երկիր չունես, քո անձնական զարգացումն էլ ուրիշ կերպ է լինելու: Ես նոր սերնդի հետ եմ կապում իմ բոլոր հույսերը:
- Ապրիլյան պատերազմը մեծ փորձություն էր մեր երկրի համար: Ձեր գնահատմամբ` մենք ինչպե՞ս կարողացանք հաղթահարել այդ փորձությունը, ի՞նչ դասեր պետք է քաղենք տեղի ունեցածից և ի՞նչ քայլեր պետք է ձեռնարկենք:
- Նախևառաջ ինձ զարմացրեց, որ դա որպես անակնկալ ընկալվեց շատերի կողմից, այնինչ՝ առնվազն 2012-ից ի վեր` Ռամիլ Սաֆարովի հերոսացումից պետք է հասկացվեր` Ադրբեջանը ոչ թե ոտնահարում է ինչ-որ բան, այլ հակադրում է իրեն քաղաքակիրթ բոլոր նորմերին:
Կարծում եմ, որ կարևորագույն խնդիրն այն է, որ սթափ վերաիմաստավորենք մեր տեղը, վտանգները, հարևաններին, այն պետությունները, որոնց հետ պետք է աշխատենք, որպեսզի մեզ համար անսպասելի քվեարկություններ, օրինակ, չստանանք: Երկրորդ՝ համարում եմ, որ պետք է փոխվի քաղաքական էլիտան: Մտավախություն ունեմ, որ գործող քաղաքական էլիտան կարծես համոզված է, որ լավ է անում ամեն ինչ: Կարծես համոզված են, որ սրանից լավ էլ ոչ ոք չի կարող անել: Դա ես մարտահրավեր եմ համարում: Համարում եմ, որ ցանկացած երկրում անգամ իշխանական սխալ քաղաքականություն վարող խմբերի մեջ կան ունակ ու աշխարհ տեսած մարդիկ, որոնք կարող են, ի վերջո, անել այնպես, որ իրենք էլ արժանապատիվ աշխատավարձ ստանան, ոչ թե թալանեն և մենաշնորհների շնորհիվ բոլորիս բերեն հասցնեն այս խայտառակ վիճակին: Համոզված եմ, որ կան այդպիսիք, այնպես չէ որ դատարկ է դաշտը: Մյուս կողմից էլ՝ ոչ թե դեմքերի փոփոխություն, այլ քաղաքական այլընտրանք բերող ուժ պետք է լինի, որը կարողանա տեղից շարժել այն, ինչ կա: Մարտահրավեր է նաև ժամանակը: Մենք այնքան էլ արդյունավետ ձևով չէ, որ օգտագործել ենք մեզ տրված ժամանակը: Այն տեմպը, որով մենք մտածում ու եզրակացության ենք հանգում, բնավ ժամանակակից չէ, նախնադարյան տեմպ է:
- Հայաստանի ապագան ինչպիսի՞ն եք տեսնում:
- Պայծառ, միայն պայծառ: Նախևառաջ, մենք ապագա ունենք, դա բոլորը չէ, որ ունեն: Գիտեք՝ կան հաշվարկներ, չափումներ, մենք այն ժողովուրդներից ենք, որոնք ապագա ունեն: Հույսս երիտասարդներն ու կանայք են: Աշխարհով մեկ տեսնում եք, որ կանանց ներգրավումը մեծ նշանակություն ունի: Դա ցույց է տալիս, որ մենք անտեսում ենք այդ ռեսուրսը, ինչը իրեն միայն շատ հարուստ երկիրը կարող է թույլ տալ: Բա կարելի՞ է այդքան կին կրթել, օրենքներ ու հնարավորություններ տալ, բայց հետո դա չօգտագործել կառավարման ոլորտում:
