Ստացվեց այնպես, որ պատրաստ չէին նրանք, ովքեր առաջինը եկան իշխանության. Շավարշ Քոչարյան
- Պարոն Քոչարյան, այս տարի նշում ենք Հայաստանի երրորդ Հանրապետության անկախության 25-ամյակը: Եթե հետադարձ հայացք ձգեք մեր պետության անցած ուղուն, ի՞նչ ձեռքբերումներ ու ի՞նչ բացթողումներ կնշեք:
- Շատ բաներ են այսօր իրականություն դարձել, որոնք այն ժամանակ դժվար էր նույնիսկ երազել: Մյուս կողմից, իհարկե, անցած ժամանակահատվածը, բոլոր ձեռքբերումներով հանդերձ, կարելի է նաև ինչ-որ առումներով գնահատել որպես բաց թողնված հնարավորությունների ժամանակահատված: Միշտ ցանկություն կա, որ ամեն ինչ ավելի արդյունավետ կատարվի: Օրինակ՝ ցանկություն կար, որ Հայաստանը դառնա տարածաշրջանում ամենաազդեցիկ երկրներից մեկն իր ցուցանիշներով. լինի տնտեսական, միջազգային հեղինակության թե բանակի հզորության: Վերջին առումով Հայաստանը և ԼՂՀ-ն, իհարկե, ակնհայտ է, որ չեն զիջում: Եթե տնտեսական առումով դիտարկենք ցուցանիշները, ապա ցանկալի կլիներ, որ ավելի առաջ լինեինք: Այդ տեսանկյունից չափազանց կարևոր նվաճում է, որ ունենք երկու անկախ պետություն, ճիշտ է՝ մեկը ճանաչված, մյուսը՝ ոչ, բայց երկուսն էլ` կայացած: Դարերի ընթացքում հայ ժողովուրդը հիմնականում զրկված է եղել սեփական պետություն ունենալու հնարավորությունից` իր բոլոր բացասական հետևանքներով: Մեր պապերը միշտ երազել են ունենալ սեփական անկախ պետություն: Նախորդ դարում մենք երկու անգամ այդ հնարավորությունը ստացանք. մեկը նախորդ դարասկզբին էր, սակայն առաջին հանրապետությունը կործանվեց բոլշևիկյան Ռուսաստանի կամ ապագա Խորհրդային Միության ձևավորման պատճառով: Երկրորդ հնարավորությունը մեզ ընձեռվեց 25 տարի առաջ, և ըստ էության, դրա շնորհիվ մենք ունեցանք երկու պետություն:
Ձեռքբերում է նաև այն, որ արտերկրում ունենք 58 դիվանագիտական ներկայացուցչություններ. փոքր երկրի համար սա բավականաչափ լուրջ թիվ է:
Իհարկե, լուրջ հաջողություն ունենք ղարաբաղյան հակամարտության հարցում` չնայած Ադրբեջանի սանձազերծած այդ լայնածավալ ագրեսիային ու չնայած նրան, որ թվաբանությունը խոսում էր հօգուտ Ադրբեջանի: Իհարկե, առ այսօր կան ԼՂՀ տարածքներ, որոնք գտնվում են Ադրբեջանի վերահսկողության տակ, բայց ընդհանուր առմամբ կարելի է ասել, որ Ղարաբաղի բանակը դուրս եկավ հաղթանակած, և կոտրվեց այն կարծրատիպը, թե հայերը միայն անվտանգություն են մուրում բոլորից, և երբ գործը հասնում է ուժայինին, ապա միշտ ուրիշի ուժին են ապավինում: Այսօր հասարակության մեջ ամրապնդվող մոտեցում է, որ առաջին հերթին պետք է ապավինել սեփական ուժերին, ինչը ցույց տվեց նաև այս տարվա ապրիլյան պատերազմը:
- Անկախության համար պայքարելիս ինչպիսի՞ն էր անկախ Հայաստանի Ձեր տեսլականը:
- Բնական է՝ միշտ ցանկանում ես, որ Հայաստանը լինի ամենա-ամենան բոլոր հարցերում: Կա ցանկություն և կա իրականություն: Արդեն նշեցի, որ ինչ-որ չափով այդ տարիները համարում եմ նաև բաց թողնված հնարավորությունների տարիներ: Մենք պետք է ավելի արդյունավետ կառուցեինք մեր ներքին կյանքն ու հարաբերությունները, ավելի արդյունավետ պետք է լիներ և՛ տնտեսությունը, և՛ կառավարումը, այսինքն՝ այն ամենը, ինչ առ այսօր կա ոչ միայն մեր ամենօրյա խոսակցությունների, այլև պաշտոնական մոտեցումների, հայտարարությունների մեջ. մոնոպոլիաները, օլիգարխիան, կաշառակերությունը, այն հանգամանքը, որ փոքր և միջին ձեռնարկատիրությունը պահանջում է հոգատար մոտեցում և կանգնած է խնդիրների առջև: Այսինքն՝ տնտեսական դաշտում արդար մրցակցության կարիք կա: Այդ բոլոր բացասական խնդիրները պետք է վերանան:
Իհարկե, երբ պատկերացնում էի, թե ինչպիսին պետք է լիներ անկախ Հայաստանը, պատկերացնում էի, որ այդ բոլոր բացասական երևույթները չպիտի լինեն: Ցավոք սրտի, դրանք կան: Շատ բաներ կախված են նաև կառավարման ոլորտից և առաջին հերթին այն հիմքից, որի վրա էլ կառուցվում են իշխանության և մեր հարաբերությունները, սահմանադրությունից: Ուշացումով, բայց լավ է, որ կատարվեց անցում դեպի պառլամենտական համակարգը. հիմա մենք այդ անցումային փուլում ենք: Դեռ ԱԺՄ-ի ժամանակ իշխող տեսակետ էր, որ ճիշտ է պառլամենտական համակարգի անցնել: Եվ շատ բացասական երևույթներ, որ այսօր կան կյանքում, հետևանք են նաև նրա, որ սխալ կառավարման համակարգ էր ընտրվել, որովհետև այն պետություններում, որոնք նոր են ձևավորվել և չունեն ձևավորված ժողովրդավարական ավանդույթներ, քաղաքացիական հասարակություն, այդտեղ նախագահական, կիսանախագահական համակարգերը նպաստում են, որ լինի անձնիշխանության հաստատման միտում:
Հիմա մենք գտնվում ենք անցումային փուլում, որը, հույս ունեմ՝ կնպաստի առողջացմանը: Այն ամեն բացասականը, որ կա մեր կյանքում, քայլ առ քայլ կվերանա, և վերջապես ժողովուրդն իշխանության նկատմամբ վստահություն կունենա, որովհետև այսօրվա վստահությունը, համենայն դեպս, բավարար չէ: Ժողովուրդն իրոք իրեն պետք է զգա երկրի տեր, իշխանությունն էլ պետք է հասկանա, որ իր միակ առաքելությունը ժողովրդին ծառայելն է: Եվ որևէ պաշտոնյա չպետք է օգտագործի իր պաշտոնը, լծակները սեփական շահերին հետամուտ լինելու համար:
- Երբեմն անկախության տարիների բացթողումները մեկնաբանելիս ասվում է, որ մենք պարզապես 1991-ին պատրաստ չէինք անկախության: Ձեր գնահատմամբ` այն ժամանակ հայությունը որքանո՞վ էր պատրաստ անկախությանը:
- Ես կարծում եմ, որ հետխորհրդային երկրների մեջ մենք ամենապատրաստներից մեկն էինք: Իհարկե, Բալթյան հանրապետությունները, որոնք համեմատաբար ուշ կորցրեցին անկախությունը, հիշողության, ավանդույթների մեջ պահպանել էին դա: Հայաստանի առաջին Հանրապետության կյանքը կարճ եղավ, և դրանից հետո այլ մտածելակերպ էր իշխում: Բայց այդ հարաբերական դաշտում Հայաստանը հենց առաջիններից էր մի շարք պատճառներով: Օրինակ՝ այդ հանրապետություններից ո՞ր մեկն էր, որ ուներ կայացած կուսակցական համակարգ: Մենք ունեինք ոչ միայն հզոր շարժում ներսում, այլև կայացած ավանդական կուսակցություններ Սփյուռքում, որոնք տեղափոխվեցին մայր հայրենիք: Այսինքն՝ այդ տեսակետից մենք բավականաչափ առաջ էինք:
Հայությունը մեր պատմության դաժան էջերի պատճառով սփռված է աշխարհով մեկ, բայց մյուս կողմից հայությունը շփումներ է ունեցել և ապրում է տարբեր երկրներում, հստակ գնահատում է դրականն ու բացասականը: Սփյուռքի հետ կապը, եթե խորհրդային տարիներին ինչ-որ չափով սահմանափակվում էր, ապա անկախությունից հետո բացվեց: Այստեղ էլ առավելություն ունեինք:
Այլ առավելություն էլ ունեինք: Եթե ԽՄ-ում ինտելեկտուալ ներուժի մասին խոսենք, ապա Հայաստանն առանձնանում էր, օրինակ` քանի՜ գիտնական, նույնիսկ ԽՄ ակադեմիայի անդամներ ունեինք ըստ շնչի:
Այսինքն՝ մենք ունեինք բազմաթիվ հարաբերական առավելություններ, և խոսել այն մասին, որ ժողովուրդը պատրաստ չէր… Չեմ կարծում: Բայց ստացվեց այնպես, որ պատրաստ չէին նրանք, ովքեր առաջինը եկան իշխանության: Եվ երկիրը տարան այլ ճանապարհով, որին ժողովուրդը միշտ ըմբոստացել է: Այնպես որ՝ խնդիրը ժողովուրդը չէ:
- Ո՞րն եք համարում պետականաշինության 25 տարիների ընթացքում թույլ տրված ամենամեծ սխալը:
- Ես ասացի՝ կառավարման համակարգը, սահմանադրությունը: Իսկ եթե բացահայտ երևացող, ապա 1995 և 96 թվականների ընտրություններին էին: Շատ ցայտուն էր 96-ը, երբ իշխանությունը կորցնելով` գնացին ամեն ինչի, այդ թվում և ուժով իշխանությունը պահելուն: Հենց այդ պահից Հայաստանը լրջորեն շեղվեց այն ուղուց, որով պետք է զարգանար:
- Իսկ ներկայում մեր երկրի առջև ծառացած ամենամեծ մարտահրավերը ո՞րն եք համարում:
- Կան բազմաթիվ արտաքին մարտահրավերներ: Բայց երբ այսքան արագ փոխվում է աշխարհը, դրանում կան ոչ միայն մարտահրավերներ, այլև հնարավորություններ: Այդ մարտահրավերներին դիմակայելու և այդ հնարավորություններն օգտագործելու համար Հայաստանը պետք է հզորանա, դառնա շատ ավելի արդյունավետ, շատ ավելի համախմբված: Ես համարում եմ, որ ամեն ինչի բանալին ներսում է, բայց դա չի նշանակում, որ չպետք է աշխատենք սպառնալիքների, բացասական միտումների հաղթահարման ուղղությամբ, լինի դա Ղարաբաղի հարց, որտեղ ապրիլին ուժային լուծման փորձ էր կատարվում, անհաջող, բայց ակնհայտ էր այդ փորձը: Միշտ պետք է պատրաստ լինենք նմանատիպ մոտեցումների: Առայսօր փակ է հայ-թուրքական սահմանը, Թուրքիան սատարում է Ադրբեջանին: Հայությունը լուրջ խնդիրների առջև է կանգնել` կապված Մերձավոր Արևելքում կատարվող իրադարձությունների հետ: Սիրիայում կայացած հայկական համայնքը, ըստ էության, կանգնել է գրեթե ոչնչացման եզրին: Նույն խնդիրը Իրաքի հայությունն ունի: Խնդիր է նաև միջազգային ահաբեկչական ցանցերի գլուխ բարձրացնելը: Մարտահրավերները շատ են, խնդիրները բազմաթիվ են և դրանց դիմակայելու համար պետք է շատ ավելի ժամանակակից, շատ ավելի արդյունավետ պետություն:
- Պարոն Քոչարյան, ապրիլյան պատերազմը լուրջ փորձություն էր մեր երկրի համար: Ձեր գնահատմամբ ինչպե՞ս հաղթահարեցինք դա, ի՞նչ դասեր պետք է քաղենք տեղի ունեցածից և ի՞նչ քայլեր ձեռնարկենք:
- Եթե ընդհանուր գնահատենք, ապա խնդիրը հետևյալն է. Ադրբեջանը շատ թյուր պատկերացում ուներ, որ կարող է այսպես կոչված՝ բլից կրիգով լուծել հարցը: Ապրիլյան պատերազմը ցույց տվեց, որ այդպես չէ: Այսուհետ տասն անգամ կմտածի, նոր նմանատիպ արկածախնդրության կդիմի: Մյուս կողմից՝ հարձակման օրն ու ժամն էր անսպասելի, բայց միշտ էլ ակնհայտ էր, որ դա կլինի: Որովհետև մենք տեսնում էինք, որ Ադրբեջանը բանակցային գործընթացն օգտագործում է որպես քող, որպեսզի ուժ կուտակի, զինվի և ուժով խնդիրը լուծի: Այդ տեսանկյունից կարծում եմ՝ պետք է ավելի պատրաստ լինեինք, որպեսզի ավելի քիչ մարդկային զոհերով կարողանայինք և՛ հետ պահել, և՛ ավելի ասիմետրիկ պատասխան տայինք: Կարծում եմ՝ եթե երկրորդ անգամ Ադրբեջանը դիմի արկածախնդրության՝ կլինի ասիմետրիկ պատասխանը: Իսկ հետևություններ կարծես ամբողջ համակարգն արել է, քայլեր կատարվել են, կատարվում են և կկատարվեն:
- Հայաստանի ապագան ինչպիսի՞ն եք տեսնում:
- Այնպիսին, ինչպիսին պատկերացնում էի 25 ու նույնիսկ ավելի տարի առաջ: Ապագա Հայաստանի երկու չափանիշ ներկայացնեմ. հայը պիտի հպարտ լինի, որ այս երկրի քաղաքացին է, հպարտությամբ ներկայանա ամենուրեք որպես ՀՀ քաղաքացի և աշխարհի որ հատվածում էլ բնակվի՝ ձգտի ապրել հենց Հայաստանում:
Եթե այս երկուսը կա, ապա մնացած ամեն ինչն ապահովված է:
Իսկ սրան հասնելու համար պետք է աշխատել: Մենք այլ հնարավորություն, այլընտրանք չունենք: Որովհետև գտնվում ենք այնպիսի շրջապատում, որ մեզ ուղղակի պարտադրված է կա՛մ լինել այնպիսին, ինչպիսին մենք պատկերացնում ենք, կա՛մ անընդհատ ունենալ շատ լուրջ խնդիրներ:
