Կոմիտաս Ա Աղձեցի կաթողիկոսը հայտնի է Շինող մականունով: Կոմիտաս Շինող կաթողիկոսի ձեռնարկումներից Վաղարշապատի Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին իրական գլուխգործոց է և ուրույն տեղ ունի ոչ միայն հայկական, այլև համաշխարհային ճարտարապետության դասագրքերում: Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին նոր խոսք էր, նոր մոտեցում և նոր շունչ համաշխարհային ճարտարապետության մեջ:

«Մեր առաքինի և ազգասեր նախնյաց բուն միտքը մոռացվեց և վանքերը անկելանոց են դարձել, ժողովուրդը տգիտության խավարին մեջ գլխիվայր ընկղմեր, իր հորը հիշատակաց բուն նպատակը կորուսեր և վանքերուն ու վանականներուն փորը պարարելու աշխատիլ...

Եփրեմ Ա Ձորագեղցի կաթողիկոսի աթոռակալման ժամանակաշրջանը բախտորոշ էր հայության կյանքում: Ընթանում էր ռուս-պարսկական առաջին պատերազմը: Ռուսական կայսրությունը ցանկանում էր գրավել Հայաստանը և Կովկասում հաստատել իր տիրապետությունը…

Կան անհատներ, որոնք, լինելով առավելապես կուսակցական գործիչ, իրենց գործունեության մեջ այնպես են փայլում, որ համազգային նշանակության գործիչներ են դառնում: Նրանցից է ՀՅԴ գործիչ Նիկոլ Աղբալյանը:

Նրա մասին գրքեր ու մենագրություններ են գրել (Բ. Պ. Հաշդեու. «Յոան իշխան Ահարկու»), նրան անդրադարձել են նաև Է.

Հայ եկեղեցու պատմության մեջ բազում են դեպքերը, երբ առանձին գործիչներ կամ խմբավորումներ ծառայել են օտար պետությունների շահերին՝ դառնալով օտարի ներկայացուցիչը հայ եկեղեցում և գործիք, որ ծառայում է միմիայն հանուն օտարների մեծապետական շահերի: Ոմանք եկեղեցին են ծառայեցրել իրենց անձնական կամ նեղ խմբակային շահերին: Իսկ եթե իրենց անձնական շահերը համընկել են օտար պետությունների շահերի հետ, դա իսկական աղետ է դարձել հայության համար:

Կիպրոս կղզին գտնվում է Հայկական բարձրավանդակի հարևանությամբ, և հայ-կիպրական քաղաքական, ռազմական, մշակութային հարաբերությունները դեռևս միջնադարից շատ սերտ են եղել:

XIX դարի սկզբին Էջմիածնի կաթողիկոսական աթոռը դարձյալ կռվախնձոր դարձավ: 1801 թ. ռուսական բանակը գրավեց Վրաստանը՝ կործանելով Վրաստանի անկախությունը: Ռուսական զորքը Վրաստան առաջնորդողների թվում էր նաև ռուսահայերի առաջնորդ Հովսեփ արքեպիսկոպոս Արղությանը, որ իրեն մինչ այդ փառավորել էր Ղրիմի հայափաթման գործում ռուսական կաբինետի կամակատարը դառնալով:

Հայ մեծանուն գրող, հասարակական-քաղաքական գործիչ, ֆրանսերենից կատարած հրաշալի թարգմանությունների հեղինակ, հրապարակախոս, թարգմանիչ Զապել Եսայանի (Հովհաննիսյան) մահվան ճշգրիտ տարեթվի

«Ես հպարտ եմ, որ առանց գիտնալու հերոս մը մեծցուցի, բայց կը ցավիմ, որ շատ զավակներ չեմ ունեցած՝ ուրիշ զինվորներ ալ տրամադրելու համար իմ ազգիս:Հեղինե Քրջլյան՝ Արա Քրջլյանի մայրը

Սկիզբը` այստեղ

1441 թվականին բախտորոշ իրադարձություն եղավ հայության կյանքում: Ամենայն հայոց կաթողիկոսությունը Կիլիկիայի Սիս մայրաքաղաքից տեղափոխվեց Արևելյան Հայաստան, և Մայր Աթոռը հաստատվեց Վաղարշապատ քաղաքում՝ Էջմիածնում, որտեղ սկզբնավորվել էր դեռևս 301 թվականին: Գրիգոր Թ Մուսաբեկյանց կաթողիկոսը հրաժարվեց Արևելյան Հայաստան տեղափոխվելուց և մնաց Կիլիկիայում՝ հիմք դնելով, փաստորեն, Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսությանը:

Դեռ պատանի էի, երբ առաջին անգամ ոտք դրեցի իմ ծննդավայր Ախթալան շրջապատող Վիրահայոց լեռների խորքերում թաքնված միջնադարյան լքված բնակավայրերն ու թավ անտառները:

XIV դարավերջը և XV դարի առաջին քառորդը հայության համար օրհասական տարիներ էին: 1375 թ. կործանվեց Կիլիկիայի հայկական թագավորությունը: Ապա հետևեցին Լենկ-Թեմուրի արշավանքները, որոնք ոչ միայն մարդկային ու նյութական հսկայական կորուստներ պատճառեցին հայությանը, այլև իսպառ խորտակեցին բուն Հայաստանում պահպանված մի քանի կիսանկախ իշխանություններ:

Սկիզբը.Ղարաբաղում ճըռխանությունը, ճըռմելիքությունը սկսվեց Չառչի-Փանահից, որից հետո այդ հողում ծագեցին ներքին խռովություններ, երկպառակություններ, սարսափելի արյունահեղություններ ու անվերջանալի պատերազմներ: