Գաղտնիք չէ, որ Կիլիկիայի հայկական թագավորությունը կարևոր նշանակություն ունեցավ խաչակրաց արշավանքների համար: Խաչակիրները գուցե ավելի մեծ ընդունելություն էին գտնում Հայաստանում, քան որևէ այլ տեղ:

Սևանի հատակին ստորջրյա բնակավայր է հայտնաբերվել: Բացահայտումը կատարել է «Այաս» ծովային հետազոտությունների ակումբի ջրասուզակների խումբը` ղեկավար Ռաֆայել Մկրտչյանի գլխավորությամբ: Նրանք իրենց նախաձեռնությամբ 2004-ից ուսումնասիրություններ են կատարում Սևանի հատակին: Եվ ահա 2015-ը լի էր նշանակալի բացահայտումներով. ջրասուզակների խումբը նախ լճում զուբրի ոսկոր, ապա նաև ամբողջական գլուխ գտավ, այնուհետև` ստորջրյա բնակավայր և XX դարի 30-40-ական թվականներին սուզված նավեր: Գիտնականների կարծիքով` քաղաքն առնվազն ...

Երևանն աշխարհի հնագույն մայրաքաղաքն է, նրա տարիքն անցնում է 6 հազարից: Այո, հենց 6 հազար: Շատերը մեր մայրաքաղաքի պատմությունը սկսում են Էրեբունի բերդաքաղաքից` հիմնավորելով, թե այն գտնվում է քաղաքի հատակագծի մեջ: Սակայն Երևանի հատակագծի մեջ է նաև Շենգավիթը, որը, ավելի հին պատմություն ունենալուց զատ, նաև հին աշխարհում հսկա քաղաքակրթության կենտրոն է հանդիսացել:

Peopleofar կայքում հրապարակված «Արքաներից արքայի իրական դեմքը» հոդվածի հեղինակը ժամանակակից տեխնոլոգիաներով փորձել է պատասխանել շատերին հուզող «իրականում ի՞նչ դիմագծեր է ունեցել հայ հզորագույն Տիգրան Մեծ թագավորը» հարցին:

Իրանի հզոր տիրակալի կյանքի ու գործունեության շատ դրվագներ անմիջականորեն կապված են Հայաստանի, հայ ժողովրդի հետ: Նրա կերպարը «Թմբկաբերդի առումը» պոեմում կերտել է Հովհաննես Թումանյանը: Պատմաբանները նրան Նադիր շահ են կոչում, բայց Իրանի ահեղ տիրակալը երբեք շահի տիտղոս չկրեց` բավարարվելով իր համար համեստ խանի տիտղոսով:

Բայրոնը, այցելելով սբ.Ղազար կղզի և երկար ժամանակ հյուրընկալվելով Մխիթարյաններին, գրել է. «Այնտեղ բոլորը խոսում են միայն ամենաանհրաժեշտի մասին»:

Զաքարյանների տոհմի պատմությունը համեմատաբար լավ է ուսումնասիրված, այսուհանդերձ քիչ չեն անպատասխան ու վիճելի հարցերը: Խնդիրն այն է, որ Զաքարյանների պատմության, ծագման և գործունեության առնչությամբ իրենց հավակնություններն ու դիրքորոշումներն ունեն վրաց գիտնականները:

Աստված մի արասցե, որ ես սրիկա լինեմ, առավել ևս, որ իմ ազգին հատուկ չէ դավաճանությունը: Իմացեք` ում որ հայերը ծառայում են, ծառայում են ազնվորեն ու մաքուր սրտով և հավատարիմ են մնում մինչ ի մահ:

(Ըստ Խորեն քահանա Ստամբոլցյանի հիշատակարանի)*Կարսի հայերը դժոխային պայմաններում ոտք դրեցին 1921 թվականը: «Ի՞նչ պիտի լինի մեր վիճակը, ե՞րբ պիտի ազատվեն մեր գերիները, ե՞րբ պիտի վերջանան մեր տանջանքները»: Այս տարտամ վիճակի մեջ էինք, երբ հունվարի 5-ի գիշերը տան լուսամուտը թակեցին: Տուն մտան մի զինված ասկյար և մի պաշտոնյա.

Սևանի հատակն ուսումնասիրող խումբը վերջերս հայտարարեց, որ լճի հատակից զուբրի ոսկոր է գտնվել: Կովկասյան զուբրը վերացած կենդանատեսակ է: Այն երկրի երեսից անհետացել է 1927 թվականին, երբ որսագողերը սպանել են պահպանված վերջին առանձնյակներին:

Խաչակիր ասպետները նրան կոչում էին Կավասիլիուս, արաբները՝ Բասիլ ալ-Արմանի: Հայ մատենագրության մեջ այս հզոր ու անպարտելի իշխանը հայտնի է Գող Վասիլ անունով, քանզի սիրում էր գիշերային անակնկալ հարձակումներով ջախջախել ոսոխին:

«Անդունդից վեր բարձրանալու նպատակով ամեն օր ինձ տրամադրեցի հայոց լեզվի ուսումնասիրությանը: Զգում էի, որ հոգիս կարիք ունի կապվելու մի շատ լուրջ ու փութաջան աշխատանքի: Ահա թե ինչու ընտրեցի հայերենը, որն աշխարհի ամենաբարդ լեզուն է, որը և գերազանց միջոց է կամքս կոփելու»:

2014-ից «Էթնոս» էթնո-մշակութային գիտահետազոտական կենտրոնի և Հռոմի Միջերկրածովյան հնագիտական հետազոտությունների կենտրոնի նախաձեռնությամբ Գեղարքունիքի մարզի Ծովինար գյուղի մոտակայքում գտնվող Օձաբերդ հնավայրում պեղումներ են սկսվել: Պեղումներն արդեն իսկ որոշակի արդյունք ունեն ու գրավել են համաշխարհային գիտական հանրության ուշադրությունը:

Նա թագակիր չէր, բայց շատ ավելի հզոր ու ազդեցիկ էր, քան տարածաշրջանի թագակիր միապետները: Նա զորավար չէր, բայց նրա ցուցումով մեծ զորաշարժեր էին տեղի ունենում, նրա տիրակալությունը ճանաչում էին եվրոպական գահակալները, մոնղոլական խանը… Նրան էին ենթակա երկու հսկայական վաղեմի տերություններ՝ Զաքարյան Հայաստանն ու Վրաստանը…

Կարսի անկումը հայոց պատմության ամենախայտառակ էջերից է: Ցավալի է, որ ունենալով հսկայական ռազմամթերք ու բանակ` ընդամենը մի քանի ժամվա ընթացքում, առանց մի գնդակ անգամ արձակելու, թշնամուն անցավ անառիկ բերդաքաղաքը: Կարսի Առաքելոց եկեղեցու վերջին քահանան` Խորեն Ստամբոլցյանը (1858-1928), այդ ամենի ականատեսն էր և վերջիններից մեկը, որ լքեց Կարսը: Նրա թոռնուհին՝ նկարչուհի Հեղինե Աբրահամյանը (1912-2012), որպես սուրբ մասունք պահպանել էր պապի ձեռագիր հիշատակարանը 1920-21 թթ. Կարսի անկման մասին: