Հայկական լեռնաշխարհում հնագույն շրջանում հայոց շատ պետություններ են եղել, որոնց մասին պատմագիտությունը, ցավոք, ժլատ տեղեկություններ է հաղորդում: Այդ պետություններից է Միտտանին, որի պատմության մասին մեզ ավելի շատ օտար աղբյուրներն են փաստեր հաղորդում, քան հայրենական:

Հայ-հունական հարաբերությունները դարերի խորքից են գալիս: Քերթողահայր Մովսես Խորենացին հաղորդում է, որ Հայկազունիների Զարմայր նահապետը մասնակցել է Տրոյական պատերազմին և զոհվել այնտեղ մ.թ.ա. 1180 թ.:

Հոգիս բուրվառ է մշտավառ, ուր կը ծխան սերերս համայն,Կը խնկարկեմ ես զայն կյանքի տաճարին մեջ հավերժական,Բազմահազար հավատացյալ ամբոխներու երեսն ի վեր,Ու կը ժողվեմ անոնց դեմքեն հավատամքի լույսեր տարբեր...Միսաք Մանուշյան. «Կյանքիս երգը»

1045 թ., երբ կործանվեց Բագրատունիների թագավորությունը, հայության քաղաքական կենտրոնը դարձավ Լոռին, որտեղ Բագրատունյաց հարստության կրտսեր ճյուղը՝ Կյուրիկյանները, պահպանում էին ազգային պետականությունը:

Հայերը Բուլղարիայի տարածքում բնակվել են բուլղարներից շատ դարեր առաջ: Բուլղարները (հոները) ծագումով թուրքական ցեղախմբեր են, որոնք Բալկաններում հաստատվեցին IV-V դարերում. ժողովուրդների մեծ գաղթի տարիներին խառնվեցին տեղի սլավոնական ցեղերի հետ, և ձևավորվեց բուլղար ժողովուրդը: Բուլղարական առաջին պետությունը 618 թ. հիմնել է Խան Ասպարուխը:

Արծրունիների ոստանը Վասպուրականն է: Սակայն այս տոհմն իր ունեցած դերակատարությամբ համահայկական նշանակություն ունի:

Ռուբեն Շուխյանի ֆեյսբուքյան էջից

Հայ-գերմանական հարաբերությունները դարերի խորքից են գալիս: Գիտական գրականության մեջ հաճախ է շրջանառվում բավարացիների և գերմանների հայկական ծագման մասին վարկածը:

Լազարյանների տոհմը մեծ դեր է ունեցել ոչ միայն ռուսական արքունիքում, այլև հայ մշակույթի և գիտության զարգացման գործում: Մոսկվայում հիմնադրված Լազարյան ճեմարանը տասնյակ տարիներ հայ մշակույթի և գիտության գործիչների համար իսկական դարբնոց է եղել…

Հայոց պատմությունը շատ դեպքերում զուրկ է տրամաբանությունից: Ահավասիկ, 1045 թ. պատմական հայրենիքում գրեթե առանց պայքարի, առանց կռվի օտարին նվիրեցինք ազգային պետականությունը՝ Բագրատունիների թագավորությունը, բայց ուղիղ 35 տարի անց հայրենիքի սահմաններից անդին` Լեռնային Կիլիկիայում, Ռուբեն Բագրատունին մի բուռ քաջերով պայքարի ելավ հզոր Բյուզանդական կայսրության դեմ, հաղթանակեց և հիմք դրեց Ռուբինյանների անկախ իշխանապետության, որ մեկ դար անց պետք է թագավորություն դառնար…