«Ես հպարտ եմ, որ առանց գիտնալու հերոս մը մեծցուցի, բայց կը ցավիմ, որ շատ զավակներ չեմ ունեցած՝ ուրիշ զինվորներ ալ տրամադրելու համար իմ ազգիս:Հեղինե Քրջլյան՝ Արա Քրջլյանի մայրը
1441 թվականին բախտորոշ իրադարձություն եղավ հայության կյանքում: Ամենայն հայոց կաթողիկոսությունը Կիլիկիայի Սիս մայրաքաղաքից տեղափոխվեց Արևելյան Հայաստան, և Մայր Աթոռը հաստատվեց Վաղարշապատ քաղաքում՝ Էջմիածնում, որտեղ սկզբնավորվել էր դեռևս 301 թվականին: Գրիգոր Թ Մուսաբեկյանց կաթողիկոսը հրաժարվեց Արևելյան Հայաստան տեղափոխվելուց և մնաց Կիլիկիայում՝ հիմք դնելով, փաստորեն, Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսությանը:
Դեռ պատանի էի, երբ առաջին անգամ ոտք դրեցի իմ ծննդավայր Ախթալան շրջապատող Վիրահայոց լեռների խորքերում թաքնված միջնադարյան լքված բնակավայրերն ու թավ անտառները:
XIV դարավերջը և XV դարի առաջին քառորդը հայության համար օրհասական տարիներ էին: 1375 թ. կործանվեց Կիլիկիայի հայկական թագավորությունը: Ապա հետևեցին Լենկ-Թեմուրի արշավանքները, որոնք ոչ միայն մարդկային ու նյութական հսկայական կորուստներ պատճառեցին հայությանը, այլև իսպառ խորտակեցին բուն Հայաստանում պահպանված մի քանի կիսանկախ իշխանություններ:
Լեռնային Կիլիկիայի Կանչ ամրոցի և դղյակի տերը՝ Օշին Հեթումյան իշխանը, Գրիգոր Է Անավարզեցի կաթողիկոսի մասին բանաստեղծական տողեր է գրել՝ փառաբանելով նրան.
1206 թ. մոնղոլական Ղուրուլթայը (ցեղապետների ժողովը) ցեղապետ Տիմուչինին ընտրեց համամոնղոլական խաքան: Տիմուչինը ստացավ Չինգիս խան անունը, որ նշանակում է Աշխարհի տիրակալ: Հիմք էր դրվում աշխարհի ամենամեծ կայսրություններից մեկին:
Գրիգոր Զ Ապիրատ կաթողիկոսի գահակալության շրջանը երանելի ժամանակաշրջան էր հայոց պատմության մեջ: Կիլիկիայի հայոց իշխանությունը վերելքում էր, և Լևոն Բ Մեծագործ իշխանին արքայական թագից կես քայլ էր բաժանում:
Որպեսզի խափաներ Լևոն Բ-ի արքայական թագ ստանալու գործընթացը՝ Գրիգոր Դ Տղա կաթողիկոսը գաղտնի համագործակցում էր հայոց երկրի թշնամիների հետ: Ավելի հեռուն գնաց նրան հաջորդած քրոջ որդին՝ Գրիգոր Ե-ն, որ բացահայտ ըմբոստացավ Կիլիկիո հզոր իշխանի դեմ:
