1918 թվականի մայիսն ամենաբախտորոշ ժամանակաշրջանն էր մեր ժողովրդի համար. արևելահայության գլխին կախված էր ֆիզիկական ոչնչացման վտանգը:

«Մեր մեռելները հեռու-հեռու անապատների մեջ են, և նրանք մեզանից ծաղիկ չեն սպասում, այլ ոճրապարտ գանգերի արյունը»:Արամ Երկանյան

Ռուսական գործոնը` որպես քաղաքական, տնտեսական և ռազմական խաղաքարտ, ցավոք, ամենացայտունը Հայաստանում է դրսևորվում: Եվ մենք` հայերս, կարծես դատապարտված ենք լինելու ռուս ժողովրդի «բնական դաշնակիցն ու բարեկամը»՝ որպես կանոն դաս չառնելով պատմությունից ու քաղելով այդ «բարեկամության» ամենադառն պտուղները:

Զաքարյանների շրջանի պատմությունը հայոց տարեգրության ամենափառահեղ էջերից է: 1190 թվականից սկսված և շուրջ 20 տարի տևած արյունահեղ պատերազմների արդյունքում Զաքարե և Իվանե Զաքարյան եղբայրները կարողացան ջախջախել սելջուկյան զորքերն ու ազատագրել Հայաստանի մեծ մասը: Զաքարյանների տերությունն իր տարածքով, ռազմական և տնտեսական հզորությամբ, քաղաքական ազդեցությամբ մեծապես գերազանցում էր ոչ վաղ անցյալում կործանված Բագրատունիների հայոց թագավորությանը:

VIII դարում սերտացան Հայ առաքելական եկեղեցու հարաբերություններն արաբական խալիֆայության հետ: Պետականության բացակայության պայմաններում եկեղեցին, ձգտելով առաջնության, համաձայնության եկավ խալիֆայության հետ: Արաբները Հայաստանում պաշտպանում էին հայ եկեղեցու շահերը քաղկեդոնիկ Բյուզանդիայի ոտնձգություններից, փոխարենը եկեղեցին արաբներին հայերի հպատակության երաշխավորն էր: Եղան դեպքեր անգամ, երբ հայոց կաթողիկոսներն արաբական բանակներ առաջնորդեցին ապստամբ հայության դեմ:

Հայերս մշակութային, ռազմաքաղաքական առումներով միշտ դոնոր ենք հանդիսացել հարևան ժողովուրդների, հատկապես՝ վրացիների համար:

Հայոց քաղաքական և հոգևոր-մշակութային պատմության մեջ, Բագրատունիների թագավորության շրջանում, նշանակալի դեր է ունեցել Պահլավունիների իշխանական տոհմը: Պահլավունիները սերում են VIII դարում Հայաստանից տարագրված Կամսարականների զորեղ տոհմից:

Կամսարականների տոհմը կենսունակ գտնվեց: Երրորդ դարից հաստատվելով Հայաստանում՝ նրանք էական դեր ունեցան հայ միջնադարյան պատմության մեջ: Իսկ տոհմի շատ ներկայացուցիչներ հայոց քաղաքական և հոգևոր կյանքում գործուն մասնակցություն ունեցան անգամ պատմության նոր շրջանում…

Բյուզանդական կայսրությունը միջնադարում մեր արևմտյան հարևանն էր: Եվ հայ-բյուզանդական միջպետական, միջմշակութային հարաբերությունները բավական սերտ էին: Մեծ էր հայերի ազդեցությունը Բյուզանդիայի ռազմական, քաղաքական, պետական և մշակութային կյանքում:

Հայ-պարսկական առնչությունները հազարամյակների խորքից են գալիս: Պարսիկները մեզ ամենամոտ ցեղակից ազգն են: Հնում մեծ է եղել հայերի ազդեցությունը պարսիկների վրա: Նրանք մինչև երրորդ դարը՝ զրադաշտության ընդունումը, դավանում էին հայոց աստվածներին՝ Արամազդին, Անահիտին, Միհրին…